Културно – историското наследство во општината Демир Хисар е недоволно истражено, а позначајните споменици во него се недоволно заштитени.
Според временската класификација најзастапени се спомениците од средновековниот и турскиот период. На подрачјето на општината постојат вкупно 62 цркви и манастири од кои по својата старост, сочуваност, начин на градба, живопис и местоположба се издвојуваат 7 објекти кои се заштитени со Законот како трајни белези за еден народ и едно време.
Тие се: манастирот „Свети Јован Претеча“ (XIV век), црквите „Св. Јован Богослов“ и „Свети Никола“ во Слепче (XIV век), манастирот „Свети Атанасие Александриски“ (XVII век) кај с. Журче, црквата „Свети Атанасие“ во селото Слоештица, манастирот „Свети Никола“ (Топлички) кај селото Слоештица (XIV век), црквата „Света Петка“ во селото Жван (XIV век), латинска црква „Свети Димитрие“ во селото Жван (XVII век), црквата „Влашки гробишта“ (во урнатини) во село Обедник и др.
Иако е недоволно археолошки испитано, на подрачјето на општината постојат индикации од материјалната култура уште од предисторискиот период па до денес.
Најголем дел од археолошките локалитети потекнуваат од античкиот период (особено архијскиот) и средновековниот (особено Византискиот) период. На локалитетите постојат делови од населби, тврдини, некрополи, фрагментарна керамика и сл. Најмаркантни се локалитетите во село Граиште, Жван, Железнец, Зашле и Обедник.
Поновите споменички обележувања на значајни историски места од Илинденскиот период и периодот од НОБ се: гробот и споменикот на Даме Груев, Меморијалниот музеј „Смилевски конгрес“ и на учесниците во Илинденското востание во селото Смилево; споменик на Јордан Пиперката во близина на село Жван, гробница на 15 востаници од Илинденското востание во село Слепче, спомен обележување од периодот на НОБ во селата Жван и Бабино кои укажуваат на вековните борби на македонскиот човек за одржување на својот интегритет и самобитност. Тие заедно со останатите споменици на културата и историјата се од посебен придонес како за културната историја на народот кој живее на оваа територија, така и за идниот развој на општината од аспект на туризмот.
„Народниот вез и народната носија се достоен пандан на највисоките дострели на народната поезија и народната музика.
И во нив, во тие прекрасни разнобојни и разновидни облеки, текстилни украси и орнаменти, народот низ вековите ги излеал и ги изразил своите неоматени дарби, копнежи, желби и надежи и оставил долготрајни траги на своето високо уметничко ракотворење, но и умеење“
– Крсте Петков Мисирков
Демирхисарската народна носија е една од најкарактеристичните. Ја карактеризираат богат колорит и прекрасни орнаменти. Зависно од местото, постојат неколку посебни и засебни носии како одраз на карактерот и начинот на живеење. Најинтересни и најоригинални се Горноселската народна носија, носијата што се користела во секојдневиието, Мијачката (Смилевската) машка и женска носија, како и Долноселската или таканаречена, Полјанска носија.
Со еден збор, ретка, уникатна и богата.
ЛОКАЦИЈА
Манастирот Слепче со црквата посветена на Св. Јован Претеча се наоѓа на околу 3 километри западно над селото Слепче (фотографијата е од 1919).
Завиткан во столетна дабова шума, „Св. Јован Претеча“ е еден од најголемите и добро сочувани манастирски комплекси. Манастирскиот комплекс со црквата се подигнати на падините на планината„ Илиница“ („Бигла Планина“).
ИСТОРИЈА
Подигнат е во 1393 година. Овој податок е според најстариот пишан документ кога во манастирот е препишан еден триод на словенски јазик. Но, првпат конкретно манастирот се споменува во 1543 година, во едно писмо на протопопот Лука.
КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНА ДЕЈНОСТ
Манастирот бил културно – просветен центар каде што се подготвувале свештеници и учители на словено – македонски јазик. Историјата го памети манастирот и како центар во кој постоела уметничка резбарска школа,
Се развила препишувачка школа, се препишувале богослужбени книги на црковно-словенски јазик. Јеромонахот Пахомије го препишал минејот за месец јуни во 1547 година, а истата година јеромонахот Висарион од дебарско, вршел препис на “Поученијата на Кирил Јерусалимски” на македонско-словенски јазик. Препишувањето продолжило и во 1546, 1549 и 1553 година.
ФРЕСКОЖИВОПИСОТ
Од сочуваните стари уметнички предмети, со својата вредност посебно се важни “Големиот крст со распнатиот Христос” од XVI век, “Царските двери” и певниците изработени во копаница. Посебно се вредни двете врати, изработени во плитка резба со фикури и мотив плетенка. Тие се наоѓаат во Уметничката галерија во Скопје.
КОНАЦИТЕ
На источната и западната страна од манастирската црква се наоѓаат старите конаци кои неодамна се целосно реконструирани и обновени во изворен автентичен и оригинален изглед и форма. Дрвените конструкции се изработени од дабово дрво од богатиот манастирски шумски фонд.
ПРИРОДНИТЕ УБАВИНИ
Манастирот располага со голем земјишен фонд и развиена манастирска економија. Неговото природно опкружување е богато со манастирска дабова и букова шума и разновидни ендемични растителни видови, како со и ливади кои нудат одлични услови за рекреација, пешачење во природа, лов, собирање на шумски плодови и планинарење.
ЛОКАЦИЈА
Манастирскиот комплекс и црквата Св. Атанасиј Александриски се наоѓаат во североисточниот дел на територијата на Општината Демир Хисар, чиј што атар нашироко се дипира со територијата на Општината Крушево, на северозападното возвишение на селото Журче. Селото Журче, од општинскиот центар Демир Хисар е оддалечено 10 километри. Селото е лоцирано веднаш на десната страна од регионалниот пат Демир Хисар – Крушево. До Манастирот води нов современ асфалтен пат. Комплексот е подигнат на падините на планинскиот масив.
ИСТОРИЈА
Првата манастирска црква е подигната во 1122 година. Овој податок e публикуван во генеалошкиот труд на Борис Дамевски Журче-деветстотони години словенска населба, a е потврден во 1935 година кога манастирскиот старешина во Белград вадел тапија за шумата што му припаѓа.
КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНА ДЕЈНОСТ
Во конаците на манастирот постоела и работела библиотека во која што свештениците пишувале, преведувале и создавале богослужбени дела. Библиотеката едновремено била и училиште каде што учеле ученици од селото Журче и околните села. Од некогашната библиотека, во манастирот се сочувани мал број ракописи и книги. Меѓу најстарите се Апостолски чтанија издадена во Цариград во 1870 година и Минеј за месец октомври, издадена во Киев во 1891 година.
ФРЕСКОЖИВОПИС
Овој манастир има отворен живописан трем што многу ретко може да се види во другите манастири од овој период. Според текстот напишан во тремот, се гледа дека тој е зоографисан во 1622 година. На него се поставени ликовите на словенските светители Јован Рилски и Јаким Осоговски, како и илустрациите на календарските месеци со прикази на најкарактеристичните дејства во секој од месеците.
ЛОКАЦИЈА
Топличкиот манастир со црквата посветена на Св. Никола се наоѓа во подножјето на „Плакенска Планина“, односно помеѓу селата Жван, Бабино и Слоештица, во месноста „Топлица“. Топонимот „Топлица“ оваа месност го добила заради карактеристичната географска местоположба. Местото е оградено од сите страни со планини и густа шума и е заштитено од ветрови и студови. Зимите биле благи и топли.
ИСТОРИЈА
Се претпоставува, дека првобитната црква на Топличкиот манастир била подигната во XIV век. Првата црква била градена од камен и кал, а зачуван е само еден ѕид и влезот на црквата од западната страна, како и дел од камени плочи што се поставени на подот од средишниот дел на црквата.
КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНА ДЕЈНОСТ
Манастирот бил не само религиозен, ами и културно-просвете и книжевен центар. Низ вековите во овој манастир се одвивала плодна книжевна дејност, препишувачка, преведувачка и оригинална книжевна дејност. Свои записи оставил само книжевникот Макарија Топлички. За жал, за себе тој не оставил никакви позначајни податоци.
ФРЕСКОЖИВОПИС
Живописот во основниот дел го изработил зографот Јован во 1536/37 година. Во олтарната апсида е насликана композицијата „Служба на архиереите“, фрагментарано зачувана сцена од „Христовите исцелувања“ и „Визија на Св. Петар Александриски“.
КОНАЦИТЕ
По примерот на најзначајните средновековни духовни светилишта, манастирскиот киомплекс на „Топличкиот Манастир“ имал конаци. Во него биле сместени библиотеката и учиштето. Меѓутоа заради повеќевековното отсуство на човечка грижа, тие се распаднале, срушиле и денеска не постојат.
На околу 200 метри над Слепчанскиот манастир, во 1617 година била подигната црква посветена на Свети Јован Богослов, денес меѓу народот позната како црква „Св. Никола“.
Таа претставува еднокорабна градба со скромни димензии и живопис, настанат десет години по нејзиното градење, односно во 1627 година. Зографот е непознат, но се претпоставува дека бил еден од монасите од слепченскиот манастир кои се занимавале со иконопис и живопис. Во внатрешноста на црквата се забележува дрвен иконопис на кој е поставен големиот крст со претстава на распнат Исус Христос, крст за кој науката претпоставува дека потекнува од XVI век.
По својата уметничка вредност, од оваа црква можат да се издвојат насликаните композиции „Деизис“ „Успение Богородично“, „Свети Лука го слика ликот на света Богородица со Христа“, како и иконата од 1627 година на која е претставена Св. Богородица Троерачица
Манастирот “Св. Тома” е во манастирите од локален карактер. Тој бил разрушен во XVIII век, а возобновен во 2002 година. Подигнат е на старите темели, со основа во форма на четирилисна детелина. Самата градба зборува дека спаѓа меѓу најстарите манастирски цркви во Демирхисарско и Македонија. Ваква градба е вистинска реткост. Од неговиот двор како на дланка се гледаат демирхисарските села и полето. Благодарение на еден запис на фрагмент од службен минеј за месец септември од XVI век, се открива книжевната дејност во овој манастир. Книжевникот Спиридон учел, живеел и творел во манастирот кон крајот на XVI и почетокот на XVII век, во манастирската библиотека, која била сместена во една просторија од конаците кои го опкружувале манастирот.
На воздушна линија од само околу еден километер од Смилево, или десетина километри неасфалтиран пат, североисточно од селото, во смилевската корија, опкружен со столетна шума и во препознатлив песнопоен амбиент, се наоѓа манастирот “Свети Петар и Павле”.
Се претпоставува дека е стар повеќе од 150 години и се вбројува во нашите најпознати културно-историски споменици. Меѓутоа заради отсуството и негрижата, старата манастирска црква подолго време била препуштена на забот на времето и од неа останале само руини.
Според сеќавањата на постарите смилевци, во манастирот, целиот свој живот го поминал Егуменот Петре чија што предсмртна желба била, на ова место да се изгради нова манастирска црква. Со божја помош, уште во 80-те години од минатиот век, во манастирскиот комплекс, вредните смилевски неимари ја започнаа изградбата на конаците, како и возобновувањето на манастирската црква, со што е исполнета исконската желба на смилевци, но и аманетот на егуменот Петар.
Манастирот “Свети Петар” е составен дел од историското минато на Смилево, но и составен и неразделен дел од смилевското катадневие и роднокрајните смилевци кои останале во селото, но и на оние кои поради разни причини го напуштиле и се преселиле во градовите или во други земји.
Во близина на селото Жван, покрај патот Битола – Кичево, е црквата посветена на Свети Димитрија, меѓу народот позната како „латинска црква“.
Црквата е изградена и живописана 1624 година. Архитектонски претставува еднокорабна засводена градба со мали димензии. Внатрешноста крие траги од живопис работен од непознат, но особено талентиран зограф кој умеел да ги обликува формите, при тоа обојувајќи ги со успешни комбинации од неколку основни бои.
Изобилието на варовник и квалитетен камен било добра основа во Демиерхисарско низ вековите да се градат тврдини, дворци и убави куќи ѕидани со kaмен уште во времето на античка и средновековна Македонија. Градот Железник бил една од најубавите и значајните градски населби во времето на Македонското средновековно царство. За убавите градби зборуваат материјалните остатоци од ѕидини направени од обработуван камен итн. Има видна разлика на архитектурата во градбата на куќите од селата на Горни и Долни Демир Хисар, не само по материјалот, туку и по распоредот на собите, големината на прозорците и покривот. Во Горни Демир Хисар куќите биле градени од камен, а во рамнинскиот дел – полето, биле градени од непечена тула. Во целото Демирхисарско подрачје куќите биле претежно на кат. Од влезната врата се влегува во ходник (салон), а на левата и десната страна има по една соба. Од ходникот дрвена скала води на катот каде исто така има две соби. Од горниот ходник има врата за излез на балконот или чардакот. Печалбарите од светот во своите родни села граделе големи куќи во современ стил, со отворени чардаци и поголем број прозорци.
Историјат
Домот на културата е формиран на 27.02.1960 год. Зградата на домот на културата свечено е предадена во употреба на 02.09.1987 год. и е градена со средства од граѓаните на општината. Во склоп на домот работи народната библиотека “Петре М. Андреевски”. Домот располага со корисна површина од околу 1200 m2 : концертна сала од 325 седишта, професионална сцена, фоаје, машки и женски гардероби и останати помошни простории кои се користат по разни основи во текот на работењето.
Дејности:
БИБЛИОТЕЧНА ДЕЈНОСТ: Библиотеката “Петре М. Андреевски” располага со книжен фонд од над 40 000 книги, или со над 20 000 наслови кои се од сите жанрови и солидно ги задоволуваат потребите на читателите од општината Демир Хисар.
МУЗИЧКА ДЕЈНОСТ: Благодарение на Министерството за Култура, набавено е професионално музичко озвучување за потребите на домот со јачина од 4000W и вредност од над 300 000 денари.
Располагаме со сопствен оркестар и К.У.Д. “Илинден” кое брои околу 200 членови распоредени во три групи. Првата група има постигнато видни резултати во областа на презентација на македонскиот фолклор како во државата така и надвор од неа со учество на многу фестивали низ Европа. Во 2010 година е постигнат најголемиот успех во историјата на неговото постоење, поточно со учество на Интернационалниот Фестивал за Фолклор во градот Агрополи во Р. Италија во конкуренција од 16 држави во светот, го освои првото место или престижниот “Tрофеј на мирот”.
Благодарение на Министерството за култура и со апликација за финансирање во ЕЛЕМ, набавени се три нови комплетни носии за К.У.Д. “Илинден”.
СЦЕНСКО УМЕТНИЧКА ДЕЈНОСТ: Во склоп на домот на културата активно работи драмското студио.
Во склоп на Домот на културата работи и литературниот клуб “Изгрев” кој организира разни промоции и презентации од областа на литературно-издавачката дејност. Најкарактеристично да се напомене што во овој дел припаѓа е и традиционалната СРЕДБА НА РОДНОКРАЈНИТЕ ПИСАТЕЛИ од Демир Хисар.
Бравурозните фолклористи од КУД „Илинден“ во Агрополи, Р. Италија,
по врачувањето на првата награда „Трофеј на мирот“ (2010 г.)
.Културно – историското наследство во општината Демир Хисар е недоволно истражено, а позначајните споменици во него се недоволно заштитени.
Според временската класификација најзастапени се спомениците од средновековниот и турскиот период. На подрачјето на општината постојат вкупно 62 цркви и манастири од кои по својата старост, сочуваност, начин на градба, живопис и местоположба се издвојуваат 7 објекти кои се заштитени со Законот како трајни белези за еден народ и едно време.
Тие се: манастирот „Свети Јован Претеча“ (XIV век), црквите „Св. Јован Богослов“ и „Свети Никола“ во Слепче (XIV век), манастирот „Свети Атанасие Александриски“ (XVII век) кај с. Журче, црквата „Свети Атанасие“ во селото Слоештица, манастирот „Свети Никола“ (Топлички) кај селото Слоештица (XIV век), црквата „Света Петка“ во селото Жван (XIV век), латинска црква „Свети Димитрие“ во селото Жван (XVII век), црквата „Влашки гробишта“ (во урнатини) во село Обедник и др.
Иако е недоволно археолошки испитано, на подрачјето на општината постојат индикации од материјалната култура уште од предисторискиот период па до денес.
Најголем дел од археолошките локалитети потекнуваат од античкиот период (особено архијскиот) и средновековниот (особено Византискиот) период. На локалитетите постојат делови од населби, тврдини, некрополи, фрагментарна керамика и сл. Најмаркантни се локалитетите во село Граиште, Жван, Железнец, Зашле и Обедник.
Поновите споменички обележувања на значајни историски места од Илинденскиот период и периодот од НОБ се: гробот и споменикот на Даме Груев, Меморијалниот музеј „Смилевски конгрес“ и на учесниците во Илинденското востание во селото Смилево; споменик на Јордан Пиперката во близина на село Жван, гробница на 15 востаници од Илинденското востание во село Слепче, спомен обележување од периодот на НОБ во селата Жван и Бабино кои укажуваат на вековните борби на македонскиот човек за одржување на својот интегритет и самобитност. Тие заедно со останатите споменици на културата и историјата се од посебен придонес како за културната историја на народот кој живее на оваа територија, така и за идниот развој на општината од аспект на туризмот.
Спомен паркот „Даме Груев“ во Смилево
Гробот на Даме Груев во Смилево
Народни носии и везови
„Народниот вез и народната носија се достоен пандан на највисоките дострели на народната поезија и народната музика.
И во нив, во тие прекрасни разнобојни и разновидни облеки, текстилни украси и орнаменти, народот низ вековите ги излеал и ги изразил своите неоматени дарби, копнежи, желби и надежи и оставил долготрајни траги на своето високо уметничко ракотворење, но и умеење“
– Крсте Петков Мисирков
Демирхисарската народна носија е една од најкарактеристичните. Ја карактеризираат богат колорит и прекрасни орнаменти. Зависно од местото, постојат неколку посебни и засебни носии како одраз на карактерот и начинот на живеење. Најинтересни и најоригинални се Горноселската народна носија, носијата што се користела во секојдневиието, Мијачката (Смилевската) машка и женска носија, како и Долноселската или таканаречена, Полјанска носија.
Со еден збор, ретка, уникатна и богата.
Манастири и цркви
ЛОКАЦИЈА
Манастирот Слепче со црквата посветена на Св. Јован Претеча се наоѓа на околу 3 километри западно над селото Слепче (фотографијата е од 1919).
Завиткан во столетна дабова шума, „Св. Јован Претеча“ е еден од најголемите и добро сочувани манастирски комплекси. Манастирскиот комплекс со црквата се подигнати на падините на планината„ Илиница“ („Бигла Планина“).
ИСТОРИЈА
Подигнат е во 1393 година. Овој податок е според најстариот пишан документ кога во манастирот е препишан еден триод на словенски јазик. Но, првпат конкретно манастирот се споменува во 1543 година, во едно писмо на протопопот Лука.
КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНА ДЕЈНОСТ
Манастирот бил културно – просветен центар каде што се подготвувале свештеници и учители на словено – македонски јазик. Историјата го памети манастирот и како центар во кој постоела уметничка резбарска школа,
Се развила препишувачка школа, се препишувале богослужбени книги на црковно-словенски јазик. Јеромонахот Пахомије го препишал минејот за месец јуни во 1547 година, а истата година јеромонахот Висарион од дебарско, вршел препис на “Поученијата на Кирил Јерусалимски” на македонско-словенски јазик. Препишувањето продолжило и во 1546, 1549 и 1553 година.
ФРЕСКОЖИВОПИСОТ
Од сочуваните стари уметнички предмети, со својата вредност посебно се важни “Големиот крст со распнатиот Христос” од XVI век, “Царските двери” и певниците изработени во копаница. Посебно се вредни двете врати, изработени во плитка резба со фикури и мотив плетенка. Тие се наоѓаат во Уметничката галерија во Скопје.
КОНАЦИТЕ
На источната и западната страна од манастирската црква се наоѓаат старите конаци кои неодамна се целосно реконструирани и обновени во изворен автентичен и оригинален изглед и форма. Дрвените конструкции се изработени од дабово дрво од богатиот манастирски шумски фонд.
ПРИРОДНИТЕ УБАВИНИ
Манастирот располага со голем земјишен фонд и развиена манастирска економија. Неговото природно опкружување е богато со манастирска дабова и букова шума и разновидни ендемични растителни видови, како со и ливади кои нудат одлични услови за рекреација, пешачење во природа, лов, собирање на шумски плодови и планинарење.
ЛОКАЦИЈА
Манастирскиот комплекс и црквата Св. Атанасиј Александриски се наоѓаат во североисточниот дел на територијата на Општината Демир Хисар, чиј што атар нашироко се дипира со територијата на Општината Крушево, на северозападното возвишение на селото Журче. Селото Журче, од општинскиот центар Демир Хисар е оддалечено 10 километри. Селото е лоцирано веднаш на десната страна од регионалниот пат Демир Хисар – Крушево. До Манастирот води нов современ асфалтен пат. Комплексот е подигнат на падините на планинскиот масив.
ИСТОРИЈА
Првата манастирска црква е подигната во 1122 година. Овој податок e публикуван во генеалошкиот труд на Борис Дамевски Журче-деветстотони години словенска населба, a е потврден во 1935 година кога манастирскиот старешина во Белград вадел тапија за шумата што му припаѓа.
КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНА ДЕЈНОСТ
Во конаците на манастирот постоела и работела библиотека во која што свештениците пишувале, преведувале и создавале богослужбени дела. Библиотеката едновремено била и училиште каде што учеле ученици од селото Журче и околните села. Од некогашната библиотека, во манастирот се сочувани мал број ракописи и книги. Меѓу најстарите се Апостолски чтанија издадена во Цариград во 1870 година и Минеј за месец октомври, издадена во Киев во 1891 година.
ФРЕСКОЖИВОПИС
Овој манастир има отворен живописан трем што многу ретко може да се види во другите манастири од овој период. Според текстот напишан во тремот, се гледа дека тој е зоографисан во 1622 година. На него се поставени ликовите на словенските светители Јован Рилски и Јаким Осоговски, како и илустрациите на календарските месеци со прикази на најкарактеристичните дејства во секој од месеците.
ЛОКАЦИЈА
Топличкиот манастир со црквата посветена на Св. Никола се наоѓа во подножјето на „Плакенска Планина“, односно помеѓу селата Жван, Бабино и Слоештица, во месноста „Топлица“. Топонимот „Топлица“ оваа месност го добила заради карактеристичната географска местоположба. Местото е оградено од сите страни со планини и густа шума и е заштитено од ветрови и студови. Зимите биле благи и топли.
ИСТОРИЈА
Се претпоставува, дека првобитната црква на Топличкиот манастир била подигната во XIV век. Првата црква била градена од камен и кал, а зачуван е само еден ѕид и влезот на црквата од западната страна, како и дел од камени плочи што се поставени на подот од средишниот дел на црквата.
КУЛТУРНО-ПРОСВЕТНА ДЕЈНОСТ
Манастирот бил не само религиозен, ами и културно-просвете и книжевен центар. Низ вековите во овој манастир се одвивала плодна книжевна дејност, препишувачка, преведувачка и оригинална книжевна дејност. Свои записи оставил само книжевникот Макарија Топлички. За жал, за себе тој не оставил никакви позначајни податоци.
ФРЕСКОЖИВОПИС
Живописот во основниот дел го изработил зографот Јован во 1536/37 година. Во олтарната апсида е насликана композицијата „Служба на архиереите“, фрагментарано зачувана сцена од „Христовите исцелувања“ и „Визија на Св. Петар Александриски“.
КОНАЦИТЕ
По примерот на најзначајните средновековни духовни светилишта, манастирскиот киомплекс на „Топличкиот Манастир“ имал конаци. Во него биле сместени библиотеката и учиштето. Меѓутоа заради повеќевековното отсуство на човечка грижа, тие се распаднале, срушиле и денеска не постојат.
На околу 200 метри над Слепчанскиот манастир, во 1617 година била подигната црква посветена на Свети Јован Богослов, денес меѓу народот позната како црква „Св. Никола“.
Таа претставува еднокорабна градба со скромни димензии и живопис, настанат десет години по нејзиното градење, односно во 1627 година. Зографот е непознат, но се претпоставува дека бил еден од монасите од слепченскиот манастир кои се занимавале со иконопис и живопис. Во внатрешноста на црквата се забележува дрвен иконопис на кој е поставен големиот крст со претстава на распнат Исус Христос, крст за кој науката претпоставува дека потекнува од XVI век.
По својата уметничка вредност, од оваа црква можат да се издвојат насликаните композиции „Деизис“ „Успение Богородично“, „Свети Лука го слика ликот на света Богородица со Христа“, како и иконата од 1627 година на која е претставена Св. Богородица Троерачица
Манастирот “Св. Тома” е во манастирите од локален карактер. Тој бил разрушен во XVIII век, а возобновен во 2002 година. Подигнат е на старите темели, со основа во форма на четирилисна детелина. Самата градба зборува дека спаѓа меѓу најстарите манастирски цркви во Демирхисарско и Македонија. Ваква градба е вистинска реткост. Од неговиот двор како на дланка се гледаат демирхисарските села и полето. Благодарение на еден запис на фрагмент од службен минеј за месец септември од XVI век, се открива книжевната дејност во овој манастир. Книжевникот Спиридон учел, живеел и творел во манастирот кон крајот на XVI и почетокот на XVII век, во манастирската библиотека, која била сместена во една просторија од конаците кои го опкружувале манастирот.
На воздушна линија од само околу еден километер од Смилево, или десетина километри неасфалтиран пат, североисточно од селото, во смилевската корија, опкружен со столетна шума и во препознатлив песнопоен амбиент, се наоѓа манастирот “Свети Петар и Павле”.
Се претпоставува дека е стар повеќе од 150 години и се вбројува во нашите најпознати културно-историски споменици. Меѓутоа заради отсуството и негрижата, старата манастирска црква подолго време била препуштена на забот на времето и од неа останале само руини.
Според сеќавањата на постарите смилевци, во манастирот, целиот свој живот го поминал Егуменот Петре чија што предсмртна желба била, на ова место да се изгради нова манастирска црква. Со божја помош, уште во 80-те години од минатиот век, во манастирскиот комплекс, вредните смилевски неимари ја започнаа изградбата на конаците, како и возобновувањето на манастирската црква, со што е исполнета исконската желба на смилевци, но и аманетот на егуменот Петар.
Манастирот “Свети Петар” е составен дел од историското минато на Смилево, но и составен и неразделен дел од смилевското катадневие и роднокрајните смилевци кои останале во селото, но и на оние кои поради разни причини го напуштиле и се преселиле во градовите или во други земји.
Во близина на селото Жван, покрај патот Битола – Кичево, е црквата посветена на Свети Димитрија, меѓу народот позната како „латинска црква“.
Црквата е изградена и живописана 1624 година. Архитектонски претставува еднокорабна засводена градба со мали димензии. Внатрешноста крие траги од живопис работен од непознат, но особено талентиран зограф кој умеел да ги обликува формите, при тоа обојувајќи ги со успешни комбинации од неколку основни бои.
